कम्युनिष्ट पार्टीको राजनीति सैद्धान्तिक स्पष्टता, संगठनात्मक एकता, अनुशासन र विचारगत गतिशीलतामा आधारित निरन्तर अभ्यास हो। तर जब सिद्धान्तभन्दा गुट, सत्ता र व्यक्तिगत स्वार्थले प्राथमिकता पाउँछ, पार्टी केवल नामको संस्था बन्छ—
आत्माविहीन संरचना मात्र।
कुनै पनि संस्थाहरु बिधि ,पद्धतिमा हिड्नु पर्छ जब बिधि बिधान टेक्न सकिदैन तब गुटबन्दी सृजना हुन पुग्छ र आन्तरिक कलह मैदानमा उत्रन्छ।
नेकपा (एमाले) को पछिल्लो अवस्था विश्लेषण गर्दा आपसी झिनामसिना कुरा लिएर एकाअर्कालाई घोचपेच ,पाटी आन्दोलनको आन्तरिक लोकतान्त्रिक अभ्यासमा सस्थापन र बिरोधि शक्ति भन्दा गुटबन्दीमा रूपान्तरण भएको स्पष्ट संकेत देखिन्छ। यसलाई बेलैमा नियन्त्रण नगर्दा मिसन ०८४ मा कालो बादल मडारी सक्छ ।यो प्रवृत्ति अन्य कम्युनिस्ट पाटी र गैर कम्युनिस्टहरुमा समेत देखिएको छ।हाम्रो जस्तो बिकासोन्मुख मुलुकमा यस्तो देखिनु बिकास र समृद्धिमा समेत अवरोध हुन्छ ।यस्तो प्रवृति यति सम्म खराब हुन्छ कि जसले तल्लो तहका कार्यकर्ता र जनता पनि निराश हुन्छन् र गैर दलिय परम्परागत शक्ति र पश्चगमनकारी शक्तिहरु हाबी हुन पुग्छन् ।विशेषतः दशौं महाधिवेशनपछिको समय गुटीय ध्रुवीकरण, निर्णय प्रक्रियाको अस्वस्थ प्रवृत्ति र आलोचनात्मक अभ्यासको क्षयको कालखण्ड बनेको छ।
१. गुटबन्दीको परिदृश्य र यसको प्रभाव
महाधिवेशनपछि एमालेभित्रको गुटबन्दी संस्थागत रूपमै देखिएको छ। नीति, विचार र कार्यशैलीमा एकता देखाउने प्रयास भइरहे पनि व्यवहारमा सन्देह, आक्षेप र द्वैध मापदण्ड हावी छन्। अध्यक्ष र महासचिवको अभिव्यक्तिलाई गुट अनुसार व्याख्या गर्ने चलनले पार्टीलाई रणनीतिक रूपमा कमजोर बनाइरहेको छ।
पार्टी कार्यालय नीतिगत बहसको केन्द्र होइन, गुटीय सौदाबाजीको थलो बन्न पुगेको छ। कतिपय नेताहरूलाई ‘प्रतिनिधि अनुहार’ मान्ने र अरूलाई दोस्रो दर्जाको कार्यकर्ता ठान्ने प्रवृत्तिले समावेशी नेतृत्वको आत्मा नै कमजोर बनाएको छ।
२. निर्णय प्रक्रिया र आलोचनात्मक अभ्यासको क्षय
कम्युनिष्ट आन्दोलनको आत्मा हो—डेमोक्रेटिक सेन्ट्रालिज्म, जसले सामूहिक निर्णय र आन्तरिक आलोचनाको अधिकार सुनिश्चित गर्छ। एमालेमा जनताको बहुदलीय जनवादको अभ्यासले सामूहिक निर्णयको परम्परा जन्माएको थियो, तर आज त्यो अभ्यास स्खलित हुँदै गएको छ।
केन्द्रीय समिति, पोलिटब्यूरो र स्थायी समिति केवल औपचारिक संरचना बनेका छन्। आलोचना विद्रोहजस्तो मानिने, र प्रश्न उठाउनेलाई किनारा लगाइने प्रवृत्तिले पार्टीभित्र आत्मसुधारको ढोका नै बन्द गरिदिएको छ।
३. विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनबाट सिक्ने पाठहरू
(क) चीनको कम्युनिष्ट पार्टी (CCP):
चीनले ‘डेमोक्रेटिक सेन्ट्रालिज्म’ लाई व्यवहारमा पनि जीवन्त राखेको छ। आत्मालोचनाको संस्कृति अझै जीवित छ। नेताहरूको निर्णय सैद्धान्तिक बहसपछिको निष्कर्ष हो, केवल निर्देशन होइन।
(ख) क्यूबाको कम्युनिष्ट पार्टी:
फिडेल र राउल कास्त्रोको नेतृत्वमा युवाको आवाज, स्थानीय तहको राय र बहसको संस्कृति जोगाइयो। सानो देशलाई दीर्घकालीन स्थायित्व दिने आधार यही संवादमुखी पार्टी संरचना बन्यो।
(ग) सोभियत युनियन:
सोभियत युनियनको विघटनको मूल जड नै आलोचना निषेध, गुटीय कठोरता र पारदर्शिता अभाव थियो। आत्मालोचना गर्नेहरूलाई ‘शत्रु’ ठानिने प्रवृत्तिले पार्टीलाई जनविच्छिन्न बनायो।
यी तीन दृष्टान्तले स्पष्ट गर्छन्: आलोचना, पारदर्शिता र सामूहिकताको अभ्यासविना कुनै पनि कम्युनिष्ट पार्टी दीर्घकालीन हुन सक्दैन।
४. एमालेभित्र सुधारको खाँचो
नेपालको सन्दर्भमा जनताको बहुदलीय जनवादले लोकतान्त्रिकरणको ढोका खोलेको थियो। तर आज हामी गुटबन्दीलाई मौन समर्थन गर्दैछौं, निर्णय प्रक्रियालाई व्यक्तिकेन्द्रित बनाउँदैछौं, र कार्यकर्तालाई केवल दर्शक बनाइरहेका छौं।
सुधारका मूल सुझावहरू:
- गुटबन्दीको अन्त्य
- सबै गुटहरूलाई मिलाएर समानुपातिक प्रतिनिधित्व र बहसमा पहुँच सुनिश्चित गर्नुपर्छ।
- आलोचना–स्वीकृतिको संस्कृति
- आलोचना सुधारको प्रक्रिया हो भन्ने बुझाइ बलियो बनाउनु पर्छ।
- कार्यकर्ताको भूमिकाको पुनर्स्थापना
- पार्टीको जरा कार्यकर्ता हुन्—उनीहरूको आवाज नछेकिने गरी संरचना बनाउनुपर्छ।
- बैठक प्रणाली सुधार
- नियमित, पारदर्शी, निर्णय–मुखी र कार्यान्वयनमा जिम्मेवारीसहितका बैठकहरू हुनुपर्छ।
- सामूहिक नेतृत्वको अभ्यास
- सफलता र असफलता दुवै साझा ठान्ने संस्कार विकास गरिनुपर्छ।
निष्कर्ष:
कम्युनिष्ट आन्दोलन केवल चुनाव जित्ने साधन होइन, वैकल्पिक राजनीतिक संस्कार निर्माण गर्ने यात्रा हो। गुटीय स्वार्थ, व्यक्तिपूजा र पदलिप्साबाट माथि उठेर पार्टीलाई विचारमूलक, जनमुखी र उत्तरदायी बनाउनु आजको आवश्यकता हो।पार्टी सुधार नेतृत्वको मात्र नभई सम्पूर्ण सदस्यको साझा जिम्मेवारी हो। विचार, अनुशासन, आलोचना र समावेशी निर्णय प्रक्रियाको सशक्त अभ्यासबाट मात्र एमालेले आफ्नो इतिहास, भविष्य र वैचारिक उद्देश्यलाई सार्थक बनाउन सक्छ।
अबको नारा: सुदृढ पार्टी, समावेशी नेतृत्व
जीवित आलोचना–जिवित संबाद र शालीन सस्कृती।
