भूमिका:
नेपाल एक ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक विविधता बोकेको मुलुक हो । तर पछिल्लो समय यसले आफ्नो सोच र दृष्टिकोणमा भयावह जडता देखाइरहेको छ । राजनीतिक दलहरू, तिनको शब्दावली, बहसको विषय, र तिनले बोकेको दिमागी संरचना अहिलेको गतिको युगसँग मेल खाँदैन । यही विषयलाई आधार बनाएर प्रस्तुत आलेखले नेपालको वर्तमान राजनीतिक–सामाजिक चेतना, त्यसको जीर्णता, र नवचेतनाको आवश्यकता बारे गहिरो विश्लेषण गरेको छ ।
- नेपाली सोच: एक निष्क्रिय संरचना
नेपालको राजनीतिक सोच अझै पनि दशकौं पुराना शब्दावली र विचारदर्शनमा अडिएको छ । लोकतन्त्र र गणतन्त्र यति लामो समयसम्म अभ्यास गर्दा पनि ‘नेतृत्व’ ले राज्य संचालन के हो भन्ने कुरामा व्यवहारिक बुझेको छैन । विचार र योजना होइन, व्यक्ति र गुटको राजनीतिमा केन्द्रित भएको नेपाली सोचको मुख्य समस्या यहीं हो । संसदका बहसहरू, राजनीतिक बैठकका कार्यसूचीहरू, मिडियाका हैडलाइनहरू हेर्दा यस्तो देखिन्छ कि हामी अझै पनि पुरानो संसारको नक्साभित्र सीमित छौं ।
नेपाली राजनीतिक बहसहरूमा प्रयोग हुने शब्दहरू—जस्तै साम्राज्यवाद, विस्तारवाद, प्रतिक्रियावाद, क्रान्ति, सर्वहारा, समाजवाद—लगातार प्रयोग भइरहे पनि यी शब्दहरूको नयाँ सन्दर्भमा पुनर्परिभाषा गरिएको छैन । एक शताब्दी पुराना अवधारणाले आजको सूचना प्रविधिको युगमा समाजलाई नेतृत्व गर्न सक्दैन । नेपालमा आज पनि माओ र लेनिनका नाममा पार्टी नामाङ्कन भइरहेकै छन्, तर तिनले अभ्यास गर्ने सिद्धान्त यथार्थमा प्रयोग भएको देखिँदैन ।
- संसददेखि मिडियासम्मको गम्भीर विचलन
संसद्मा सांसदहरूको अनुपस्थिति, बैठकमा गम्भीर विषयको अभाव, र बहसको सतहीपनाले राजनीति कति जर्जर स्थितिमा पुगेको छ भन्ने देखाउँछ । समाचार माध्यमहरूले पनि यिनै विषयलाई प्रमुखता दिन्छन् । केपी शर्मा ओली र विद्या भण्डारीको प्रतिस्थापनमा जनताको असाधारण चासो, वा कांग्रेसका कुनै बाञ्छित नेताहरूको भेटघाटलाई ब्रेकिङ न्युज बनाइनु नेपाली चेतनाको गिरावट हो । यो समाज ‘डिस्कोर्स’ होइन, ‘गोसिप’ मा रमाउन थालेको छ ।
- . एआई र द कमिङ वेभ: एक सन्देश
माइक्रोसफ्ट एआईका प्रमुख मुस्तफा सुलेमनको पुस्तक The Coming Wave ले देखाएको भविष्यको परिदृश्यमा नेपाल जस्तै देश कसरी अनुपस्थित छन् भन्ने कुरा उल्लेखनीय छ । एआई, डिजिटल मुद्रा, ग्लोबल श्रम–प्रवृत्ति, नयाँ उत्पादन प्रणाली, नवप्रवर्तन—यी सब विषयमा नेपाल मौन छ । संसारको गति अकस्मात छलाङ मार्दै छ, तर नेपाल विचारमै स्थिर, अनि नेतृत्व विवेकविहीन हुँदै गइरहेको छ ।
अहिलेको नेपालमा सरकार भनेको– पदाधिकारी र सचिवालय भर्ने, पुराना कर्मचारी र नेताहरूको शक्तिसञ्चय गर्ने संरचना जस्तो देखिन्छ । नेतृत्वले “राज्य कसरी चलाइन्छ?” भन्ने कुरा सिक्न नचाहने, सुधार नचाहने प्रवृत्ति नै यसका मूल जरा हुन् । सिंगो निजामती सेवा प्रणाली, स्थायित्वको नाममा अकुशल र अक्षम समूहहरूको आश्रयस्थल बनेको छ । प्राविधिक दक्षता भएका युवाहरू, विशेषज्ञहरू नीति निर्माण र कार्यान्वयनबाट टाढा छन् ।
- चेतना पल्टाउने सम्भावना: भाषा र शब्दावलीबाट सुरु
अन्त्यतिर उठाएको बिन्दु अत्यन्त महत्वपूर्ण छ—समस्या विचारधारा वा पद्धतिमा मात्र छैन, त्यो शब्दावलीमै छ, जसले सोचको खाका तयार गर्छ । पुराना, थाकेका, भावनात्मक शब्दहरूले ताजा सोचलाई दबाइदिएको छ । त्यसैले सुधार कुनै नयाँ क्रान्ति वा सत्तापरिवर्तनबाट होइन, नयाँ भाषिक संरचना र आधुनिक विमर्शको सुरुवातबाट हुन्छ ।
- समाजले राजनीति बदल्ने बेला
नेपालमा राजनीतिले समाज बदल्ने क्षमता हराउँदै गएको छ । बरु अब समाजले राजनीति बदल्नुपर्ने बेला आएको छ । यो सामाजिक रूपान्तरण नयाँ पुस्ताले, नयाँ प्रविधिको प्रयोग गर्दै, नयाँ शब्द र विमर्शबाट ल्याउन सक्छ । बौद्धिक वर्ग, प्रविधिविद्, पेशागत समुदाय, र सचेत नागरिकले पुरानालाई बहिष्कार गरी नयाँ ‘डिस्कोर्स स्पेस’ सिर्जना गर्नु आजको अपरिहार्यता हो ।
निष्कर्ष:
नेपालको मौलिक समस्या राजनीतिक स्थायित्व वा शासन प्रणाली होइन; त्यो चेतनाको संरचना र भाषिक जडता हो, जसले हामीलाई संसारको प्रवाहबाट काटिदिएको छ । राजनीतिमा, प्रशासनमा, विचारमा—हामी अहिलेको युगसँग जुरेका छैनौं । यस्तो बेलामा शब्दावलीबाटै नयाँ सुरुवात गर्नुपर्ने आवश्यकता देखिन्छ, जसबाट समाज ‘कनेक्ट’ हुन सकोस्, ‘डिस्कनेक्टेड’ नहोस् । नेपाललाई अगाडि लैजान नयाँ सोच, नयाँ भाषा, नयाँ नेतृत्व चेतना अपरिहार्य भइसकेको छ ।
