नेपाल जनसांख्यिकीय रूपमा “युवाको देश” हो। १६ देखि ४० वर्ष उमेर समूहका नागरिकहरू कुल जनसंख्याको करिब ४० प्रतिशतभन्दा बढी छन्। यो तथ्य आफैंमा अवसर हो, तर विडम्बना के छ भने यही युवा शक्ति आज बेरोजगारी, शिक्षा प्रणालीको कमजोरी, उद्यमशीलतामा अवरोध, कमजोर सुशासन र अनिश्चित भविष्यको चपेटामा परेको छ। नेपाली युवाको अवस्था केवल व्यक्तिगत समस्या नभई राज्य, नीति र शासन प्रणालीसँग गहिरो रूपमा जोडिएको संरचनागत संकट हो।
१. रोजगारी: अवसरभन्दा बढी बाधा
नेपाली युवाको सबैभन्दा गम्भीर समस्या रोजगारी हो। हरेक वर्ष लाखौँ युवा श्रम बजारमा प्रवेश गर्छन्, तर देशभित्र उनीहरूका लागि पर्याप्त रोजगारी सिर्जना हुन सकेको छैन। सरकारी तथ्यांकअनुसार ठूलो संख्यामा युवा बेरोजगार छन् वा अल्परोजगारमा सीमित छन्। यसकै परिणामस्वरूप वैदेशिक रोजगारी युवाको बाध्यता बनेको छ।
वैदेशिक रोजगारीले केही आर्थिक राहत दिएको भए पनि यसको सामाजिक मूल्य अत्यन्त महँगो छ। सीपहीन श्रमिकको रूपमा खाडी, मलेसिया वा अन्य मुलुक जानु युवाको सपना होइन, विवशता हो। राज्यले उत्पादनमुखी अर्थतन्त्र निर्माण गर्न नसक्दा युवा श्रम निर्यातको साधनमा सीमित भएका छन्। रोजगारीलाई केवल रोजगार अनुमति वा तालिमसँग जोडेर होइन, औद्योगिकीकरण, कृषि आधुनिकीकरण, पर्यटन, सूचना प्रविधि र हरित अर्थतन्त्रसँग जोडेर हेर्नु आवश्यक छ।
२. शिक्षा: डिग्री धेरै, सीप कम
नेपालको शिक्षा प्रणालीले युवालाई प्रमाणपत्र त दिन्छ, तर सीप दिन असफल छ। विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्मको शिक्षा रोजगार बजारसँग मेल खाँदैन। सैद्धान्तिक ज्ञान बढी र व्यवहारिक दक्षता कम हुनु शिक्षा प्रणालीको मूल कमजोरी हो।
विश्वविद्यालयबाट स्नातक भएका युवासमेत बेरोजगार हुनुको कारण उनीहरू “काम गर्न नसक्ने” होइन, प्रणालीले उनीहरूलाई “काम गर्न तयार” नबनाउनु हो। प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षा अझै पनि दोस्रो दर्जाको विकल्पझैँ हेरिन्छ। जबसम्म शिक्षालाई उत्पादन, प्रविधि र उद्यमसँग जोडिँदैन, तबसम्म शिक्षा बेरोजगारी उत्पादन गर्ने कारखाना नै बन्नेछ।
३. उद्यमशीलता: सम्भावना छ, समर्थन छैन
नेपाली युवामा उद्यमशील सोचको कमी छैन। सूचना प्रविधि, कृषि, पर्यटन, स्टार्टअप, डिजिटल सेवा, साना उद्योगजस्ता क्षेत्रमा युवाको आकर्षण बढ्दो छ। तर समस्या यहाँ नीतिगत, वित्तीय र संरचनागत अवरोधमा छ।
बैंक तथा वित्तीय संस्थाबाट ऋण पाउन धितो, पहुँच र सम्बन्ध आवश्यक हुन्छ। सरकारी अनुदान र सहुलियत कार्यक्रम कागजमै सीमित छन्। स्टार्टअप दर्ता, कर प्रणाली, अनुमति प्रक्रिया जटिल र निरुत्साहित गर्ने खालका छन्। परिणामस्वरूप धेरै युवाको उद्यमशील सपना सुरुमै सकिन्छ।
यदि राज्यले युवालाई “रोजगार खोज्ने” होइन “रोजगार सिर्जना गर्ने” नागरिकका रूपमा हेर्ने हो भने उद्यमशीलतामा दीर्घकालीन लगानी, सहज ऋण, कर छुट र प्रविधि हस्तान्तरण अनिवार्य हुन्छ।
४. सुशासन: युवाको विश्वास संकट
सुशासनको अभाव नेपाली युवामा निराशाको ठूलो कारण बनेको छ। राजनीतिक संरक्षण, भ्रष्टाचार, ढिलासुस्ती र पहुँचको शासनले योग्य युवालाई पछाडि पारिरहेको छ। प्रतिस्पर्धा होइन, चिनजान र नातावादले अवसर पाउने अवस्था युवाका लागि घातक छ।
राज्यका नीति निर्माण तहमा युवाको अर्थपूर्ण सहभागिता छैन। युवालाई भाषण र नारामा मात्र “देशको भविष्य” भनिन्छ, तर निर्णय प्रक्रियामा उनीहरूको आवाज सुन्ने संयन्त्र कमजोर छ। सुशासन बिना रोजगारी, शिक्षा र उद्यमशीलता सबै असफल हुन्छन्। त्यसैले युवाको भविष्य सुशासनसँग प्रत्यक्ष रूपमा गाँसिएको छ।
५. भविष्य: देशभित्र कि विदेशतिर?
आजको नेपाली युवा दुई विकल्पबीच अल्झिएको छ—देशमै संघर्ष गर्ने कि विदेशतिर पलायन हुने। यो व्यक्तिगत निर्णय जस्तो देखिए पनि वास्तवमा राज्य असफलताको सूचक हो। जब देशले आफ्ना युवालाई आशा दिन सक्दैन, तब युवा देश छोड्न बाध्य हुन्छन्।
यद्यपि भविष्य पूर्ण रूपमा अन्धकारमय छैन। डिजिटल प्रविधि, रिमोट वर्क, स्टार्टअप संस्कृति, स्थानीय स्रोतको उपयोग र विश्वव्यापी बजारसँग जोडिने सम्भावनाले नयाँ ढोका खोलेका छन्। तर यसलाई अवसरमा बदल्न नीतिगत दृढता, राजनीतिक इच्छाशक्ति र युवामैत्री शासन आवश्यक छ।
निष्कर्ष: युवामैत्री राज्यतर्फको यात्रा
नेपाली युवाको समस्या कुनै एक क्षेत्रको कमजोरी होइन, यो सम्पूर्ण राज्य संरचनाको परीक्षण हो। रोजगारी सिर्जना, सीपमूलक शिक्षा, उद्यमशीलता प्रवर्द्धन र सुशासनको सुनिश्चितता बिना “युवा शक्ति” केवल नारा मात्र हुनेछ।
अब समय आएको छ—युवालाई दयाको पात्र होइन, विकासको साझेदार बनाउने। युवाको ऊर्जा, सिर्जनशीलता र क्षमतालाई देशभित्रै उपयोग गर्न सके नेपालले समृद्धिको बाटो समात्न सक्छ। अन्यथा, युवाको निरन्तर पलायनले देशको भविष्य झन् कमजोर बनाउँदै लैजानेछ।
नेपाली युवाको भविष्य सुरक्षित गर्नु भनेको नेपालको भविष्य सुरक्षित गर्नु हो।
