काठमाडौँ ।
हालै आयोजित ‘हिन्दुस्तान टाइम्स लिडरसिप सम्मेलन’मा भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले आर्थिक इतिहाससँग जोडिएको एउटा पुरानो तर विवादास्पद अवधारणालाई पुनः केन्द्रमा ल्याए— ‘हिन्दु रेट अफ ग्रोथ’। उनले यो शब्द औपनिवेशिक मानसिकता र सांस्कृतिक पूर्वाग्रहको उपज भएको दाबी गर्दै यसको प्रयोग स्वयं हिन्दू सभ्यतामाथिको अपमान भएको बताए।
तर यो शब्दावली कहाँबाट आयो ? यसको वास्तविक अर्थ के हो ? र किन यसमा राजनीति र विवाद मिसिन आइरहेको छ ?
‘हिन्दु रेट अफ ग्रोथ’ कसले प्रयोग गर्यो ?
सन् १९७८ मा दिल्ली स्कुल अफ इकोनोमिक्सका अर्थशास्त्री प्रोफेसर राजकृष्णले भारतको निम्न आर्थिक वृद्धिदरलाई चित्रण गर्न ‘हिन्दु रेट अफ ग्रोथ’ भन्ने अभिव्यक्ति प्रयोग गरे।
उनको विश्लेषण अनुसार, भारतले दीर्घकालमा करिब ३–३.५% को सुस्त आर्थिक वृद्धि झेलिरहेको थियो।
‘द न्यू अक्सफोर्ड कम्पेनियन टु इकोनोमिक्स इन इन्डिया’का अनुसार,
राजकृष्णले यो शब्दलाई सांस्कृतिक आलोचना होइन, “वाद–विवाद उत्पन्न गर्ने विश्लेषणात्मक उपकरण” का रूपमा प्रयोग गरेका थिए।
यद्यपि समयसँगै यसलाई हिन्दू धर्म, संस्कार वा सभ्यतालाई दोष दिने अर्थमा राजनीतिकरूपमा व्याख्या गरियो।
मोदीको टिप्पणी र उठेको बहस
मोदीले भने,
“२–३ प्रतिशत वृद्धिदरका लागि भारत संघर्ष गरिरहेको बेला यसलाई ‘हिन्दु ग्रोथ रेट’ भनियो, जसले पूरै समाजलाई गरिबी र अनुत्पादकताको प्रतीक बनाईदियो।”
उनका अनुसार, कुनै देशको आर्थिक कमजोरीलाई धर्म वा आस्थासँग जोड्नु गुलामी मानसिकता को परिणाम हो।
यसपछि भारतीय राजनीतिक वृतमा बहस चर्कियो—
के यो शब्दावली वामपन्थी उत्पत्ति हो ?
के यो नेहरू–युगको आलोचना थियो ?
भाजपा–सम्बद्ध विचारक बलबीर पुञ्जले आफ्नो पुस्तक ‘न्यारेटिभको मायाजाल’मा वामपन्थी विचारधारालाई दोष दिंदै राजकृष्णले हिन्दू सनातन संस्कृतिलाई कमजोर विकासको मूल कारण ठहराएको दाबी गरेका छन्।
कांग्रेसले भने यसको प्रतिवाद गर्दै तथ्य प्रस्तुत गर्यो—
राजकृष्णलाई जनता पार्टी सरकार (मोरारजी देसाई नेतृत्व) ले योजना आयोगको सदस्य बनाएको थियो।
त्यतिबेला वाजपेयी र आडवाणी मन्त्री थिए।
भारतको सुस्त वृद्धिदर किन ?
स्वतन्त्रतापछिको प्रारम्भिक दशकमा भारत किन धीमे गतिमा अघि बढ्यो ?
विशेषज्ञहरूले कारण यसरी देखाउँछन्—
-
अनिकाल (१९६५–६६)
-
भारत–पाकिस्तान युद्धहरू (१९६५ र १९७१)
-
१९७५–७७ को आपतकाल
-
तेल संकट, जसले विश्व अर्थतन्त्र प्रभावित गर्यो
-
जनसंख्या वृद्धिदर तीव्र हुनु
औपनिवेशिक शासन अन्त्य हुँदा भारतको वृद्धि १% भन्दा कम थियो।
नेहरू–युगमा वृद्धि बढेर ४.१% पुगे पनि दक्षिण कोरिया जस्ता देशसँग तुलना गर्दा कमजोर मानियो।
‘हिन्दु रेट अफ ग्रोथ’ पार कहिले गरियो ?
बलबीर पुञ्जलगायत केही विचारकहरूको दाबी विपरीत, तथ्यांकले भन्छ—
भारतले ‘हिन्दु रेट अफ ग्रोथ’ १९८० को दशकमै पार गरिसकेको थियो।
अर्थशास्त्री बलदेव राज नायर (EPW, 2006) का अनुसारः
यस सुधारको श्रेय इन्दिरा गान्धी र राजीव गान्धीद्वारा प्रारम्भ गरिएको प्रारम्भिक आर्थिक उदारीकरणलाई दिइन्छ।
१९९१ पछिको उदारीकरणले वृद्धि अझै तीव्र बनायो।
आज भारत ८% भन्दा माथिको वृद्धिदरका साथ विश्वका छिटो बढ्ने अर्थतन्त्रमध्ये एक बनेको छ।
ग्रोथ रेटलाई धर्मसँग जोड्नु कति युक्तिसंगत ?
आर्थिक सूचकांक—जीडीपी, लगानी, उत्पादकता, नीति सुधार, जनसंख्या—धर्मसँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित हुँदैनन्।
त्यही कारणले धेरै अर्थशास्त्रीहरू भन्छन्—
‘हिन्दु रेट अफ ग्रोथ’ उद्देश्यप्रति कटाक्ष थियो, धर्मप्रति होइन।
तर समयक्रममा यो शब्दले राजनीतिक अर्थ धान्दै लग्यो—
-
कसैले यसलाई नेहरूवादी समाजवादको आलोचना को रूपमा प्रयोग गरे
-
कसैले वामपन्थी बौद्धिकतावादको उपज ठान्यो
-
पछिल्ला वर्षहरूमा यसलाई हिन्दू सभ्यतामाथिको आरोप जस्तो प्रस्तुत गरियो
निष्कर्ष
‘हिन्दु रेट अफ ग्रोथ’ शब्दावली आर्थिक विश्लेषणमा प्रयोग गरिएको थियो—
तर राजनीतिक व्याख्याहरूले यसलाई धार्मिक विषयजस्तो विवादित बनाइदिए।
मोदीको टिप्पणीपछि उठेको बहसले स्पष्ट देखाउँछ—
भारतको आर्थिक इतिहास मात्र होइन, ‘न्यारेटिभ’ को राजनीति पनि समानान्तर रूपमा विकसित भइरहेको छ।
भारत आज ८% भन्दा माथिको वृद्धि हासिल गरिरहेको अवस्थालाई सरकारले ‘नयाँ युग’को संकेत मानिरहेकाले ‘हिन्दु रेट अफ ग्रोथ’ जस्ता पुराना अवधारणाहरू फेरि चर्चा–बहसको केन्द्रमा उत्रनु प्राकृतिक नै हो।
