डिजिटल युगले मानिसको अभिव्यक्ति गर्ने तरिका मात्र परिवर्तन गरेको छैन, उसले मानिसको चरित्र मूल्याङ्कन हुने नयाँ सार्वजनिक मञ्च पनि निर्माण गरेको छ। आज सामाजिक सञ्जाल केवल सूचना आदान–प्रदानको माध्यम होइन, व्यक्तिको सोच, संस्कार, सहिष्णुता र जिम्मेवारीबोधको ऐना बनेको छ। हामी के लेख्छौँ, केमा प्रतिक्रिया दिन्छौँ र के साझा गर्छौँ भन्ने कुराले हाम्रो वास्तविक अनुहार समाजसामु प्रस्तुत गर्छ। यही सन्दर्भमा सामाजिक सञ्जाललाई स्वतन्त्र अभिव्यक्तिको नाममा प्रयोग गरिने अराजक स्थानका रूपमा बुझ्नु गम्भीर भूल हुनेछ।
पहिलो दृष्टिमा सामाजिक सञ्जाल व्यक्तिगत स्पेस जस्तो देखिन्छ। आफ्नो वाल, आफ्नो प्रोफाइल, आफ्नै साथीहरू। तर व्यवहारमा यो पूर्ण रूपमा सार्वजनिक क्षेत्र हो। यहाँ लेखिएको एउटा वाक्य हजारौँ मानिससम्म पुग्न सक्छ, सन्दर्भविहीन रूपमा पुनःप्रसारित हुन सक्छ र वर्षौँपछि पनि खोजेर निकाल्न सकिन्छ। “इन्टरनेटले बिर्सँदैन” भन्ने भनाइ यही यथार्थको सार हो। क्षणिक आवेग, रिस, ईर्ष्या वा उत्तेजनामा लेखिएको एउटा पोस्टले व्यक्तिको दीर्घकालीन सामाजिक, व्यावसायिक र नैतिक छविमा गहिरो चोट पुर्याउन सक्छ।
सामाजिक सञ्जालमा देखिने आक्रोश, अपमानजनक भाषा र असत्य सूचनाको बाढीले हाम्रो सामूहिक मानसिकता पनि उजागर गर्छ। विचारभन्दा पहिले प्रतिक्रिया दिने बानी, तथ्य जाँच नगरी समाचार साझा गर्ने प्रवृत्ति र असहमतिलाई शत्रुता ठान्ने सोच लोकतान्त्रिक संस्कारका लागि खतरनाक संकेत हुन्। अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता भनेको जे मन लाग्यो त्यही लेख्ने छुट मात्र होइन; त्यो अधिकारसँगै जिम्मेवारी पनि जोडिएको हुन्छ। जब अभिव्यक्ति अरूको सम्मान, सामाजिक सद्भाव र सत्यतामाथि प्रहार गर्छ, तब त्यो स्वतन्त्रता होइन, दुरुपयोग बन्छ।
विशेषगरी सार्वजनिक जीवनमा रहेका व्यक्ति—राजनीतिज्ञ, पत्रकार, शिक्षक, कर्मचारी, कलाकार—का लागि सामाजिक सञ्जाल झन् संवेदनशील क्षेत्र हो। उनीहरूको एउटा पोस्टलाई व्यक्तिगत धारणा भनेर मात्र हेर्दैन समाजले; त्यसलाई संस्थागत सोच, पेशागत नैतिकता र नेतृत्व क्षमतासँग जोडेर मूल्याङ्कन गर्छ। तर निजी व्यक्ति पनि यसबाट अलग छैनन्। रोजगारदाता, शैक्षिक संस्था वा सामाजिक वृत्तले आज व्यक्तिको डिजिटल उपस्थितिलाई उसको वास्तविक व्यक्तित्वको संकेतकका रूपमा हेर्न थालेका छन्। त्यसैले “यो त मेरो व्यक्तिगत अकाउन्ट हो” भन्ने तर्क व्यवहारमा कमजोर हुँदै गएको छ।
सामाजिक सञ्जालको अर्को गम्भीर पक्ष गलत सूचना र घृणात्मक सामग्रीको तीव्र प्रसार हो। एल्गोरिदमले उत्तेजक र विवादास्पद सामग्रीलाई प्राथमिकता दिँदा मानिसहरू तथ्यभन्दा भावनामा बहकिने जोखिम बढेको छ। यसले समाजमा ध्रुवीकरण, अविश्वास र हिंसात्मक मानसिकता समेत जन्माउन सक्छ। यस्तो अवस्थामा प्रत्येक प्रयोगकर्ता स्वयं सूचना फिल्टर बन्नुपर्ने आवश्यकता झन् बढेको छ। साझा गर्नु अघि “यो सत्य हो कि होइन?”, “यसले कसैलाई हानि त गर्दैन?” र “यसले समाजमा के प्रभाव पार्छ?” भन्ने प्रश्न सोध्नु आजको डिजिटल नागरिकताको न्यूनतम मापदण्ड हो।
युवापुस्ताका लागि सामाजिक सञ्जाल पहिचान निर्माणको प्रमुख माध्यम बनेको छ। लाइक, कमेन्ट र सेयरको सङ्ख्याले आत्ममूल्यांकन हुने संस्कारले उनीहरूलाई सतही लोकप्रियताको दौडमा धकेलिरहेको छ। यसले मानसिक स्वास्थ्य, आत्मविश्वास र दीर्घकालीन सोचमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ। जब सामाजिक सञ्जाललाई आत्मप्रदर्शनको रंगमञ्च मात्र बनाइन्छ, तब गहिरो विचार, सहानुभूति र धैर्य हराउँदै जान्छ। त्यसैले शिक्षण संस्था र परिवारले डिजिटल साक्षरता र नैतिकताको विषयलाई गम्भीरतापूर्वक लिनु अपरिहार्य भएको छ।
तर सामाजिक सञ्जाल केवल नकारात्मक पक्षले भरिएको अँध्यारो संसार मात्र होइन। जिम्मेवारीका साथ प्रयोग गर्दा यो ज्ञान विस्तार, सामाजिक जागरण र सकारात्मक परिवर्तनको शक्तिशाली माध्यम बन्न सक्छ। आपतकालीन सहयोग, मानवअधिकारको आवाज, सिर्जनात्मक अभिव्यक्ति र वैकल्पिक विचार प्रवाहमा सामाजिक सञ्जालको भूमिका अस्वीकार गर्न सकिँदैन। प्रश्न माध्यमको होइन, प्रयोगकर्ताको चेतनाको हो। सोचेर लेखिएको एउटा पोस्टले बहसलाई स्वस्थ बनाउँछ, सहिष्णुतालाई बढावा दिन्छ र समाजमा आशाको सन्देश फैलाउँछ।
अन्ततः सामाजिक सञ्जाल हाम्रो ऐना हो। यसले हामीले देखाउन खोजेको होइन, हामी वास्तवमै के हौँ भन्ने कुरा झल्काउँछ। सभ्य भाषा, तथ्यमा आधारित विचार र सम्मानपूर्ण असहमतिले व्यक्ति मात्र होइन, समाजको स्तर पनि उचाल्छ। त्यसैले लेख्नु अघि एकछिन रोकिएर सोच्नु आजको सबैभन्दा क्रान्तिकारी डिजिटल अभ्यास हुन सक्छ। सामाजिक सञ्जाललाई आवेगको होइन, विवेकको माध्यम बनाऔँ। किनकि हामीले छोड्ने डिजिटल छाप नै भोलिको हाम्रो सामाजिक परिचय बन्नेछ।
