पर्वतीय भू–भागले नेपालको भूगोल, वातावरण र सामाजिक–आर्थिक संरचनामा अतुलनीय योगदान पुर्याउँछ। यी क्षेत्रहरू केवल सौन्दर्यको दृष्टिले मात्र होइन, जैविक, जल तथा आर्थिक दृष्टिले पनि अत्यन्त महत्वपूर्ण छन्। नेपालको उच्च हिमाली तथा मध्य पहाडी क्षेत्रले नदीनालाहरूको स्रोत, वन सम्पदा, जैविक विविधता र स्थानीय मानिसहरूको जीविकोपार्जनको आधार प्रदान गर्दछ।
पहिलो दृष्टिकोण जल स्रोतसँग सम्बन्धित छ। पर्वतीय क्षेत्रहरूले हिमालयन हिमनद, वर्षा र हिमकण जलाशयको रूपमा कार्य गर्दछ। हिमनद र उच्च पहाडी नदीनालाहरूले मात्र कृषिजन्य सिंचाइको व्यवस्था गर्दैनन्, जलविद्युत उत्पादन र शहरी–ग्रामीण पानी आपूर्तिको लागि पनि जीवनधाराका रूपमा काम गर्छन्। उदाहरणका लागि, कर्णाली, बगमती, नारायणी जस्ता नदीनालाहरू नेपालको मुख्य जलशक्ति स्रोत हुन्, जसको मूल स्रोत उच्च पहाडी र हिमाली क्षेत्र नै हो। यिनै स्रोतहरूले लाखौँ मानिसको दैनिक जीवनमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छन्। तर, अनियन्त्रित पहिरो, वन नाश र ग्लेशियर पग्लिनु जस्ता चुनौतीले जलस्रोतमा खतरा उत्पन्न गरिरहेको छ।
दोस्रो दृष्टिकोण वन र जैविक विविधतासँग सम्बन्धित छ। पर्वतीय भू–भागमा विभिन्न प्रकारका वनजंगल, फूलबारी र चराचुरुङ्गी, स्तनधारी तथा अन्य जीवजन्तुको आवास पाइन्छ। यी वनहरूले न केवल कार्बन अवशोषण र हावा शुद्धीकरणमा योगदान गर्छन्, तर माटोको अपरदन रोक्ने, बाढी–पहिरो नियन्त्रण गर्ने तथा जलस्रोत संरक्षणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछन्। साथै, नेपालको पहाडी क्षेत्रले औषधीय वनस्पति र विभिन्न वाणिज्यिक वनजन्य वस्तुको स्रोत प्रदान गर्दछ, जसले ग्रामीण अर्थतन्त्रमा ठूलो योगदान पुर्याउँछ।
जैविक विविधता पनि पर्वतीय क्षेत्रको अर्को महत्वपूर्ण आयाम हो। उच्च पहाडी तथा हिमाली भू–भागले विशिष्ट वनस्पति र जीवजन्तुको संरक्षण गर्छ। उदाहरणका लागि, हिमालको उच्च क्षेत्रमा पाइने हिमचितुवा, हिमाली गाई, विभिन्न प्रकारका दुर्लभ चराचुरुङ्गी र औषधीय वनस्पतिहरूले विश्वमा अतुलनीय जैविक सम्पदा प्रदान गर्दछ। यी जैविक स्रोतहरू न केवल पारिस्थितिकी तन्त्रको सन्तुलन कायम राख्छन्, तर पर्यटन, अनुसन्धान र स्थानीय समुदायको आर्थिक गतिविधिका लागि आधार पनि हुन्।
स्थानीय जीविकोपार्जनको दृष्टिले पनि पर्वतीय क्षेत्र अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। पहाडी क्षेत्रका मानिसहरू मुख्यतया कृषक, पशुपालक, वनजन्य वस्तु संकलक र साना व्यवसायीका रूपमा जीविकोपार्जन गर्छन्। पर्वतीय जलस्रोतले सिंचाइ र मत्स्य पालनको लागि सुविधा प्रदान गर्दा, वनले ईन्धन, घरायसी उपयोगको काठ, औषधि र अन्य सामाग्री उपलब्ध गराउँछ। यस्तै, जैविक विविधता र सांस्कृतिक दृष्टिकोणले पर्यटन गतिविधि सञ्चालन गर्न अनुमति दिन्छ, जसले ग्रामीण क्षेत्रमा रोजगारी सिर्जना गर्दछ। उदाहरणका लागि, लुम्बिनी, पोखरा आसपासका उच्च पहाडी क्षेत्रले ट्रेकिङ, हिमाल आरोहण, र वन्यजन्तु पर्यटनबाट स्थानीय समुदायलाई आर्थिक लाभ पुर्याएका छन्।
यद्यपि, पर्वतीय क्षेत्र संरक्षणमा चुनौतीहरू पनि छन्। अनियन्त्रित वन नष्ट, कृषियोग्य जमिनको अवैध उपभोग, जलस्रोत प्रदूषण, अत्यधिक पर्यटन र जलवायु परिवर्तनले यी स्रोतहरूमा दबाब पारिरहेका छन्। यदि यस क्षेत्रमा दिगो व्यवस्थापन र संरक्षण नीति लागु नगरिए, त पानीको अभाव, माटो क्षरण, जैविक विविधताको क्षति र स्थानीय जीविकोपार्जनमा नकारात्मक असर पर्न सक्छ। त्यसैले, स्थानीय समुदायसँग सहकार्य गर्दै, विज्ञान-आधारित वन संरक्षण, जलस्रोत व्यवस्थापन र जैविक विविधताको सुरक्षा अत्यावश्यक छ।
निष्कर्षमा, पर्वतीय क्षेत्र केवल प्राकृतिक सौन्दर्यको मात्र होइन, जल, वन, जैविक विविधता र स्थानीय जीविकोपार्जनको आधार पनि हो। यसको संरक्षण र दिगो उपयोगले वातावरणीय, सामाजिक र आर्थिक दृष्टिले दीर्घकालीन लाभ सुनिश्चित गर्न सक्छ। नेपाल जस्तो बहुविविध भू–भाग भएको देशका लागि पर्वतीय क्षेत्रको महत्वलाई बुझ्नु र यसको दिगो व्यवस्थापन गर्नु कुनै विकल्प होइन, आवश्यकता हो।
