महोत्तरी, मधेश — मधेश प्रदेशको प्रमुख कृषि जिल्ला महोत्तरीमा यस वर्ष रोपाइँको गति सुस्त छ। असार सकिँदै गर्दा जिल्लाभर जम्मा ४७ प्रतिशत मात्रै रोपाइँ सम्पन्न भएको तथ्याङ्कले देखाएको छ। यसले कृषक समुदायमा मात्र होइन, स्थानीय प्रशासनमा समेत गहिरो चिन्ता उत्पन्न गराएको छ।
महोत्तरी जिल्ला कृषि विकास कार्यालयका अनुसार जिल्लाको ७१ हजार हेक्टर कृषि योग्य जमिनमध्ये अहिलेसम्म ३० प्रतिशत क्षेत्रफलमा मात्र रोपाइँ सम्पन्न भएको छ। सामान्य वर्षहरूमा यो अवधिसम्म ७०–८० प्रतिशत रोपाइँ हुने गर्दथ्यो। लगातारको खडेरी, सिंचाइ अभाव, बीउ र मलको असहजता तथा कृषिमा प्रविधिको पहुँच नहुनुले यस वर्षको धान खेतीमा गम्भीर असर पारेको छ।
सिंचाइ र वर्षाको अभाव मुख्य कारण
स्थानीय किसान रामजी यादव भन्छन्, “साउन लागिसक्दा पनि खेतमा पानी छैन। सिँचाइको कुनै वैकल्पिक व्यवस्था छैन। पानी नभएपछि बीउ रोप्नै सकिँदैन।” किसानहरू पम्पसेट र निजी ट्युवेलमा निर्भर हुन बाध्य छन्, जसले लागत अत्यधिक बढाएको छ।
नेपाल मौसम पूर्वानुमान महाशाखाका अनुसार मधेशमा यस वर्ष औसतभन्दा ४० प्रतिशत कम वर्षा भएको छ। यसले रोपाइँमा प्रत्यक्ष असर पारेको हो। खडेरीका कारण रोपिएका धानका बिरुवासमेत सुक्न थालेका छन्।
खाद्य सुरक्षामा खतरा
धान नेपालको मुख्य खाद्य बाली हो, र मधेश त्यसको प्रमुख उत्पादन क्षेत्र। पछिल्लो वर्ष मात्र महोत्तरीबाट झण्डै १ लाख ६० हजार मेट्रिक टन धान उत्पादन भएको थियो। तर, यस वर्ष उत्पादनमा ३०–४० प्रतिशत गिरावट आउने अनुमान गरिएको छ। कृषि विज्ञहरू यसलाई खाद्य सुरक्षाको दृष्टिकोणले गम्भीर चुनौतीका रूपमा लिन्छन्।
कृषिविज्ञ डा. राजेन्द्र महतो भन्छन्, “धान उत्पादनमा कमी आउँदा यसको असर मूल्यवृद्धि, खाद्य आपूर्ति र कृषकको आयमा प्रत्यक्ष पर्छ। दीर्घकालीन समाधान नभए संकट झनै बढ्नेछ।”
सरकारको प्रतिक्रिया र राहत योजना
प्रदेश सरकारले महोत्तरीसहित मधेशका ८ वटा जिल्लालाई 'खडेरी प्रभावित क्षेत्र' घोषणा गरिसकेको छ। तत्कालीन राहत स्वरूप स्थानीय तहमार्फत आपतकालीन सिंचाइ योजना, बीउ वितरण र प्राविधिक सहयोगको घोषणा गरिएको छ।
तर, कृषकहरू भन्छन्, राहत घोषणामै सीमित हुने हो कि भन्ने चिन्ता छ। “राहतको कुरा हल्लामा मात्र छ। खेत सुकिरहेका छन्, तर अहिलेसम्म पानी देखिएको छैन,” स्थानीय किसान सीता देवीको गुनासो छ।
समाधान के हो?
विशेषज्ञहरू दीर्घकालीन समाधानका लागि आधुनिक सिंचाइ प्रणाली, स्मार्ट कृषि प्रविधिको प्रयोग, वैकल्पिक बालीमा लगानी, र कृषक शिक्षामा जोड दिन सुझाव दिन्छन्। साथै, युवाहरूलाई कृषि क्षेत्रमा आकर्षित गर्ने नीतिगत कार्यक्रम आवश्यक रहेको उनीहरू बताउँछन्।
निष्कर्ष:
मधेश, विशेषतः महोत्तरीमा देखा परेको रोपाइँ संकटले केवल कृषकहरूको आयमा होइन, देशको समग्र खाद्य सुरक्षामा असर पार्न सक्नेछ। तत्काल राहतका साथसाथै दीर्घकालीन रणनीति अवलम्बन नगरे मधेशको हरियाली सुक्ने खतरा बढ्दै गएको छ।
